گیاه نیشکر یک گیاه قندی است که تاریخچه طولانی در کشاورزی دارد. این گیاه حاوی مقدار زیادی قند است و به تهیه شکر سفید و قهوه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب نیشکر، که دارای مواد مغذی حیاتی است، بسیار سالم و مفید است. ساقه نیشکر با حدود ۱۴ تا ۱۷ درصد ساکارز، در تولید کاغذ و مقوای ساختمانی نیز به‌کار می‌رود. همچنین، پس از استخراج قند، محصولات جانبی مانند ملاس و تفاله نیز در تهیه الکل و تغذیه دام به‌کار می‌روند. نیشکر یک گیاه منوکالچر است، به این معنا که تنها به تنهایی کشت می‌شود و پس از دوره بهره‌برداری حدود ۵ تا ۶ سال، معمولاً با یک دوره استراحت مواجه می‌شود و سپس مجدداً کشت می‌شود. در هندوستان، بین نیشکر و برنج، معمولاً کشت و کار صورت می‌گیرد.
مطالب این بخش :
- گیاه شناسی نیشکر چیست؟
- تکثیر نیشکر به چه روش هایی صورت می گیرد؟
- چه زمانی برای کاشت نیشکر مناسب است؟
- زمان مناسب برای داشت گیاه نیشکر چیست؟
- چه زمانی برداشت گیاه نیشکر مناسب است؟
در ادامه مطالب فوق بررسی خواهند شد
نیشکر به خانواده (گرامینه) تعلق دارد و از چهار بخش اصلی، یعنی ریشه، ساقه، برگ و گل یا خوشه تشکیل شده است. برگ‌های آن به صورت متناوب به گره‌ها متصل هستند. این گیاه یک گیاه بلند و چندساله است و برای رشد نیاز به آب و هوای گرم و مرطوب دارد. ساقه‌های بدون انشعاب آن ارتفاعی حدود سه تا چهار متر و قطر حدود پنج سانتیمتر دارند که از ناحیه پایه پنجه‌ها به وجود می‌آیند.
ساقه توپر و بدون انشعاب نیشکر در برش عرضی تقریباً استوانه‌ای یا بیضی شکل است و دارای بندهای مشخصی است که هرکدام شامل یک گره و میان گره هستند. هر گره شامل یک جوانه جانبی، یک نوار حاوی ریشه‌های اولیه و یک حلقه رشد است.
ساقه نیشکر بخشی از گیاه است که ماده قندی در آن ذخیره می‌شود و مانند سایر گیاهان تیره غلات، بندبند و گره‌دار است. ساقه‌ها پوشش مومی دارند که از اتلاف آب به واسطه تعرق جلوگیری می‌کند. ریشه نیشکر یک استوانه است که به سمت نقطه رشد نزدیکتر می‌شود، باریک‌تر می‌شود.
کوتاهی زمانی پس از کاشت قلمه نیشکر، دو نوع ریشه به وجود می‌آید. ریشه‌های از قلمه تولید شده نازک و منشعب هستند، در حالی که ریشه‌های از ناحیه تولید ریشه پنجه‌ها به وجود آمده ضخیم و آب‌دار بوده و کمتر منشعب می‌شوند. برگ‌ها به صورت متناوب و در دو ردیف متقابل در پایه گره‌ها به ساقه متصل هستند و هر برگ دو قسمت غلاف و پهنک را شامل می‌شود.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی نیشکر:
- نام فارسی: نیشکر
- نام انگلیسی: Sugar cane
- نام علمی: Saccharum officinarum
- خانواده: گرامینه (گندمیان)
تکثیر نیشکر به چه روش هایی صورت می گیرد؟
تکثیر نیشکر به چندین روش مختلف انجام می‌شود. برخی از این روش‌ها عبارتند از:
-
کاشت قلمه (تکثیر جنسی): در این روش، از قلمه‌های گیاه برای ایجاد نسل جدید استفاده می‌شود. قلمه‌ها باید از گیاهان سالم و ضدعفونی شده باشند. برای جلوگیری از انتقال بیماری‌ها، قلمه‌ها باید در شرایط بهداشتی مناسبی نگهداری شوند.
-
کاشت انگشت‌چین (تکثیر جنسی): این روش شامل کاشت انگشت‌چین‌های جوانه‌زده نیشکر به عنوان نهال‌های جدید است. این انگشت‌چین‌ها از قلمه‌های جوانه‌زده به دست می‌آیند و پس از رشد کافی، به زمین کشت منتقل می‌شوند.
-
کاشت نهال (تکثیر جنسی): از طریق کاشت نهال‌های جوانه‌زده نیز می‌توان نیشکر را تکثیر کرد. این نهال‌ها اغلب از قلمه‌ها و گیاهان مادر به‌دست می‌آیند و در زمین‌های مخصوصی کاشته می‌شوند.
-
استفاده از گلدهی (تکثیر جنسی): در بعضی موارد، نیشکر از طریق گلدهی و تولید بذرها تکثیر می‌یابد. این روش به طور مستقیم با ویژگی‌های ژنتیکی گیاهان مادر و پدر سازگار است.
تکثیر نیشکر با استفاده از این روش‌ها اغلب در شرایط کشاورزی مختلف بسته به نیازهای محلی و اقلیمی انجام می‌شود.
تکثیر نیشکر از طریق روش‌های مختلف انجام می‌شود، و یکی از اصلی‌ترین روش‌ها کاشت قلمه و کاشت بذر است.
کاشت قلمه: در این روش، برای تهیه قلمه مناسب از قمه نی‌بری یا داس‌های خاصی که پیش‌تر ضدعفونی شده باشند، استفاده می‌شود تا از شیوع بیماری‌های قارچی به گیاه جلوگیری شود. قلمه انتخابی حداقل باید دارای ۳ جوانه باشد و طول آن بین ۳۷ تا ۶۷ سانتیمتر باشد. محل قطع آن نیز در وسط دو گره قرار می‌گیرد. برای جلوگیری از شیوع بیماری‌ها، قلمه‌ها به‌طور کامل ضدعفونی شده و دقت می‌شود که فاصله زمانی بین قطع و کاشت قلمه بسیار کوتاه باشد.
کاشت بذر در زمانی انجام می‌شود که هدف تولید یک نسل جدید از نیشکر باشد. این روش به محققان اصلاح نبات امکان می‌دهد تا نژادهای جدیدی از نیشکر را با توجه به ویژگی‌هایی نظیر زودرسی، تطابق با شرایط آب و هوای محیط‌های مختلف، مقاومت در برابر بیماری‌ها، افزایش عملکرد، مقاومت به ورس، و درصد قند تولید کنند.
چه زمانی برای کاشت نیشکر مناسب است؟
زمان مناسب برای کاشت نیشکر بستگی به شرایط آب و هوایی و اقلیم محل کاشت دارد. اما به طور کلی، کاشت نیشکر در فصل بهار تا تابستان انجام می‌شود. در اینجا چند نکته در مورد زمان مناسب برای کاشت نیشکر آورده شده است:
-
اقلیم گرمسیری: نیشکر گیاهی گرمسیری است و به دماهای گرم نیاز دارد. بنابراین، مناطق با اقلیم گرمسیری و تابستانی برای کاشت نیشکر مناسب‌تر هستند.
-
دمای خاک: خاک برای کاشت نیشکر باید به دمای مناسبی دست یابد. حداقل دما برای کاشت نیشکر حدود ۱۸-۲۴ درجه سانتیگراد است.
-
زمان کاشت: در بیشتر مناطق، زمان مناسب برای کاشت نیشکر از نیمه بهار (مرداد) تا اواخر تابستان (مهر) است. این زمان به گیاه اجازه می‌دهد تا در دماهای گرم و با نور کافی رشد کند.
-
جلوگیری از یخ زدگی: اگر منطقه تابستانی است، مهم است که کاشت نیشکر به گونه‌ای انجام شود که گیاهان از خطر یخ‌زدگی در اواخر بهار و اوایل تابستان جلوگیری شود.
-
شرایط آبیاری: زمان کاشت نیشکر باید با زمان‌های مناسب آبیاری هماهنگ شود تا گیاهان بهترین شرایط را برای رشد داشته باشند.
همیشه مشاوره با کارشناسان کشاورزی محلی و مطالعه دقیق شرایط آب و هوایی و خاکی منطقه می‌تواند کمک کننده باشد تا زمان مناسب برای کاشت نیشکر به‌دست آید.
در اکثر استان های ایران زمان مناسب برای کاشت نیشکر از نیمه دوم مرداد تا اواخر مهرماه است. که به تاخیر افتد، در سال بعد با کاهش محصول همراه خواهد بود. قلمه‌ها پس از آماده شدن به صورت افقی در کف جوی ها قرار می‌گیرند و سپس به ارتفاع 3 تا 7 سانتیمتر خاک ریخته شده و فوراً آبیاری می‌شوند.
تعداد قلمه‌های نیشکر کاشته شده در هر هکتار بستگی به شرایط محیط، نوع گیاه، میزان و نحوه آبیاری، روش کاشت و سایر عوامل دارد. اما در هر حالت، برای هر هکتار زمین پس از آماده‌سازی زمین و قلمه‌ها، حدود ۱۷-۲۵ هزار قلمه مورد نیاز است.
بهترین محیط رشد برای نیشکر ممکن است خاک لوم تا لومی رسی با عمق بیشتر از یک متر و ساختمان خوب و پایدار باشد. این گیاه به طور کلی در برابر شوری مقاومت دارد، اما در برخی شرایط به دلیل شوری زیاد، رشد کافی نمی‌کند و برگ‌ها به رنگ‌های کمتر و زردتر تغییر می‌کنند.
از نظر آب و هوا، نیشکر یک گیاه گرمسیری است. هوا در دوره رشد باید گرم و دمای روزانه در حدود ۳۷ درجه سانتیگراد باشد. رطوبت لازم باید تأمین شود و مقدار نور خورشید باید به اندازه کافی باشد.
زمان مناسب برای داشت گیاه نیشکر چیست؟
زمان مناسب برای داشت گیاه نیشکر بستگی به چندین عامل اقلیمی، آب و هوایی و شرایط خاکی دارد. اما به طور کلی، گیاه نیشکر در مناطقی با اقلیم گرمسیری و زمین‌هایی با خاک حاصلخیز بهترین عملکرد را از خود نشان می‌دهد. در ادامه، عواملی که تعیین‌کننده زمان مناسب برای داشت نیشکر هستند آورده شده است:
-
اقلیم: گیاه نیشکر به دماهای گرم نیاز دارد، بنابراین مناطق با اقلیم گرمسیری برای داشت نیشکر مناسب‌تر هستند. دماهای متوسط در حدود ۲۷-۳۵ درجه سانتیگراد در طول فصل رشد مفید است.
-
آب و هوا: نیشکر برای رشد نیاز به آب کافی دارد. درختان نیشکر به طور معمول نیاز به ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ میلیمتر باران در سال دارند. بنابراین، مناطق با رطوبت کافی و زمان‌های آبیاری منظم مناسب هستند.
-
خاک: خاک برای داشت نیشکر باید حاصلخیز و خاک بافت مناسبی داشته باشد. خاک لوم یا لومی رس باعث رشد بهتر این گیاه می‌شود.
-
فصل رشد: به طور کلی، فصل رشد نیشکر از نیمه بهار تا پایان تابستان است. این زمان می‌تواند بر اساس نوع نیشکر و شرایط محلی تغییر کند.
-
دماهای زمستانی: گیاه نیشکر به دماهای گرم زمستانی حساس است و از سرما خوب عیب می‌کند. برای حفاظت از گیاهان در مناطقی با زمستان‌های سرد، اقدامات احتیاطی لازم است.
بهتر است برای داشت نیشکر با محققان کشاورزی محلی یا کارشناسان زراعت مشورت کرده و شرایط خاص منطقه خود را در نظر بگیرید.
در اکثر استان های ایران پس از شروع کاشت قلمه‌های نیشکر، که از بیستم مرداد آغاز می‌شود، اولین دور آبیاری انجام می‌گیرد. مرحله دوم آبیاری، شش روز پس از نوبت اول است. در کل، فاصله بین دو آبیاری به دما و چسبندگی خاک بستگی دارد.
از نظر کلی، نیاز نیشکر به برخی عناصر اصلی مانند ازت، پتاسیم و گاهی فسفر و منیزیم محدود می‌شود. ازت یک ماده است که مستقیماً بر روی رشد نیشکر تأثیر می‌گذارد و جذب آن توسط گیاه زمانی انجام می‌شود که آب کافی در اطراف ریشه‌ها وجود داشته باشد و ازت در آب حل شده و جذب گردد. مصرف اصلی نیشکر از ازت از فروردین تا اوایل شهریور است که گیاه در حال رشد اصلی خود قرار دارد. کمبود ازت باعث زرد شدن برگ‌ها، باریک‌تر شدن ساقه‌ها از حد معمول و کاهش رشد نیشکر می‌شود. همچنین، در صورت کمبود ازت در خاک، نیشکر نمی‌تواند سایر مواد مورد نیاز را به‌خوبی جذب کند. ازت و آب با هم در تشکیل قند نقش مهمی دارند و افزودن ازت به خاک باعث رشد اندام‌های هوایی و پنجه‌زنی بیشتر می‌شود.
چه زمانی برداشت گیاه نیشکر مناسب است؟
زمان برداشت گیاه نیشکر بستگی به عوامل متعددی دارد که از جمله‌ی آنها می‌توان به نوع نیشکر، شرایط آب و هوایی، وضعیت قند موجود در ساقه، و موقعیت جغرافیایی اشاره کرد. با این حال، به طور کلی، زمان برداشت نیشکر در دو فاز اصلی تقسیم می‌شود:
-
فاز برداشت اصلی (Main Harvest): برداشت اصلی نیشکر معمولاً در تابستان و پایان بهار انجام می‌شود. زمان دقیق برداشت بستگی به نوع نیشکر و شرایط محلی دارد. عموماً گیاهان نیشکر در اواخر تابستان به حالت رسیدگی خود می‌رسند و مقدار قند در ساقه‌ها به حداکثر مقدار خود می‌رسد.
-
فاز برداشت فرعی (Ratoon Harvest): علاوه بر برداشت اصلی، در برخی مناطق، امکان برداشت فرعی نیز وجود دارد. در این حالت، نیشکر پس از برداشت اصلی، مجدداً رشد می‌کند و در فصل‌های بعدی نیز برداشت می‌شود. این می‌تواند مزایایی از جمله افزایش بازده و کاهش هزینه‌ها به دنبال داشته باشد.
برای تعیین زمان دقیق برداشت، مزارع معمولاً از ابزارهایی مانند رفراکتومتر استفاده می‌کنند تا مقدار قند در ساقه‌ها را اندازه‌گیری کنند. همچنین، تجربیات محلی و اطلاعاتی از کشاورزان محلی نیز در تعیین زمان برداشت مؤثر می‌باشد.
برای ارزیابی رسیدگی گیاه، نمونه‌برداری از مزارع و گیاهان مختلف هر دو هفته یکبار صورت می‌پذیرد. این نمونه‌گیری با استفاده از یک وسیله به نام رفراکتومتر دستی انجام می‌شود که عصاره ساقه را تخمین می‌زند و میزان قند موجود در ساقه در زمان رسیدگی گیاه را مشخص می‌کند. به منظور تسهیل این فرآیند، از رفراکتومتر دستی استفاده می‌شود.
در این روش، قبل از برداشت گیاه، برگ‌های نیشکر که فاقد قند هستند، آتش زده شده و می‌سوزند. این عملیات سوزاندن برگ‌ها به ساقه هیچ صدمه‌ای وارد نمی‌آورد. زمین مورد نظر برای برداشت، ۱۶ ساعت قبل از انجام عملیات سوزاندن آماده می‌شود. سپس با استفاده از ماشین‌های برداشت نیشکر، نی‌های باقی‌مانده را از روی سطح زمین برداشت می‌نمایند.
باید توجه داشت که تنها زمین‌هایی سوزانده می‌شوند که در حداکثر ۱۶ ساعت محصولاتشان برداشت می‌شود؛ در غیر این صورت، این روش نه تنها باعث افزایش بازده نمی‌شود بلکه به طور معمول میزان ساکارز برداشت شده را کاهش می‌دهد. سپس کارگران ساقه‌ها را درو می‌کنند و آنها را در ردیف‌های مشخص (۵ یا ۶ خطی) آماده و جمع‌آوری می‌نمایند تا سپس توسط تریلرها به کارخانه حمل گردند.
