استفاده بی‌رویه انسان از سوخت‌های فسیلی و افزایش گازهای گلخانه‌ای، منجر به تغییرات اقلیمی در جهان، به خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک شده است. تبعات این تغییرات در این نواحی شامل گرم شدن هوا، کاهش بارش، افزایش دی‌اکسید کربن و موارد دیگر است که در کل شرایط جدیدی را به وجود آورده است. مدیریت زراعی و به‌ویژه تناوب زراعی در مناطق مختلف نیازمند بازنگری و تنظیم برنامه‌های هرسالی است که با شرایط جدید همخوانی داشته باشد. در استان‌های بیابانی، کمبود آب به عنوان عامل محدودکننده اصلی بخش کشاورزی مطرح است. بنابراین، استفاده از محصولات زراعی مقاوم یا متحمل به خشکی و شوری که دارای راندمان مصرف آب بالا، دوره رشد کوتاه و گستردگی طیف زمانی کاشت باشند به دلیل نوسانات در دسترسی به آب آبیاری، اهمیت بسیار زیادی دارد.

لیست مطالب این بخش:

• گیاه آفتابگردان چیست؟
• ضرورت کشت آفتابگردان و لزوم توسعه کشت آفتابگردان چیست؟
• در مورد زراعت گیاه آفتابگردان چه نکاتى اهمیت دارند؟
• نکات پایانی برای کشت و زراعت گیاه آفتابگردان

در ادامه مطالب فوق بررسی خواهند شد.

گیاه آفتابگردان چیست؟

کشت آفتابگردان در مناطق مختلف استان گسترش یافته است. این گیاه از سال 1346 در ایران کشت می‌شود و در استان اصفهان نیز تاریخچه طولانی دارد. اما در سال‌های اخیر، به دلیل توسعه کشت محصولات رقیب مانند ذرت، برنج، سبزیجات و صیفی‌جات در کشت دوم و عدم توجه کافی به این زراعت، مساحت کشت آفتابگردان کاهش یافته است. عدم دسترسی به آب زاینده‌رود و کمبود آب، به ویژه در فصل تابستان، باعث محدودیت در کشت محصولات نیازمند به آب زیاد مانند ذرت، برنج، سبزیجات و صیفی‌جات شده و زمینه را برای احیا و توسعه کشت آفتابگردان فراهم کرده است.

ضرورت کشت آفتابگردان و لزوم توسعه کشت آفتابگردان چیست؟

1. آفتابگردان، با سیستم ریشه اصلی فشرده و منشعب، توانایی گسترش ثانویه و نفوذ به اعماق خاک را داراست. این ویژگی‌ها باعث بهبود جذب آب از خاک می‌شوند، به طوری که این گیاه حتی در شرایط کمبود آب قادر به ادامه رشد و تولید عملکرد مناسب می‌باشد. آفتابگردان نسبت به شوری خاک مقاومت نسبی دارد و در بافت خاک با اسیدیته خنثی، رشد خوبی از خود نشان می‌دهد. در مناطقی که از آبیاری با شوری متوسط استفاده می‌شود، می‌توان به کشت آفتابگردان پرداخت.

2. آفتابگردان حساسیت کمی به بافت خاک دارد و در خاک‌هایی که از شن تا رس تغییر می‌کند، به خوبی رشد می‌کند. برخلاف ذرت، گندم و سیب‌زمینی، آفتابگردان نیاز کمی به خاک حاصلخیز برای تولید محصول رضایت‌بخش دارد و حتی در اراضی حاشیه نیز می‌تواند کشت شود.

3. آفتابگردان در اغلب مناطق معتدل به خوبی رشد کرده و سازگاری گسترده‌ای دارد. این گیاه ویژگی‌های مختلف مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی دارد که شامل عدم حساسیت به طول روز، تحمل به سرما، و تحمل به درجه حرارت‌های بالا است.

4. اگرچه آفتابگردان از نظر فیزیولوژیکی گیاه سه‌کربنی است، اما خصوصیات رشدی آن نشان‌دهنده شباهت به گیاهان چهار کربنی است. این گیاه در شرایط نور و گرما به رشد سریع و بازده بالا دست می‌یابد. افزایش غلظت دی‌اکسید کربن نیز به رشد و عملکرد بهتر آفتابگردان کمک می‌کند.

5. کشت آفتابگردان نیاز به ادوات خاصی ندارد و امکان کاشت، داشت و برداشت آن با ادوات موجود در استان به راحتی امکان‌پذیر است.

6. تحقیقات بر روی نژادهای آفتابگردان در ایران به مدت حدود پنجاه سال انجام شده و نتیجه این تحقیقات منجر به معرفی ارقام و هیبریدهای متنوع، سازگار با شرایط مختلف کشور، و دارای ویژگی‌های مطلوب شده است.

7. در طول دوره رشد در استان اصفهان، آفتابگردان نیاز به سمپاشی علیه آفات و بیماری‌ها ندارد. اگرچه برخی بیماری‌ها تهدیدی برای این گیاه می‌شوند، اما هیبریدهای مقاوم به بیماری‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند و همچنین برخی از بیماری‌ها به دلیل خشکی هوا در این منطقه شیوع ندارند.

8. محصول آفتابگردان دارای خرید تضمینی است، بنابراین مشکلات مربوط به نوسانات بازار برای آن وجود ندارد.

9. هزینه کشت، داشت و برداشت آفتابگردان بسیار کمتر از سایر محصولات است.

10. با توجه به نیاز مبرم کشور به افزایش تولید دانه‌های روغنی، آفتابگردان به عنوان یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود و توسعه سطح زیر کشت آن ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به ویژگی‌های گفته شده و سابقه کشت در استان، توسعه کشت آفتابگردان از اهمیت بالایی برخوردار است.

در مورد زراعت گیاه آفتابگردان چه نکاتى اهمیت دارند؟

زراعت آفتابگردان به دلایل مختلفی اهمیت دارد. در زیر به برخی از نکات اهمیتی در مورد زراعت آفتابگردان اشاره شده است:

1. بازدهی بالا: آفتابگردان به دلیل سیستم ریشه فشرده و منشعب، قدرت گسترش ثانویه و نفوذ به اعماق خاک، جذب بهتر آب از خاک را فراهم می‌کند. این ویژگی‌ها باعث ادامه رشد و تولید بازدهی بالا در شرایط کمبود آب می‌شوند.

2. مقاومت به شوری خاک: آفتابگردان نسبت به شوری خاک مقاومت نسبی دارد، که این ویژگی این گیاه را به گزینه‌ای مناسب در مناطق با شوری خاک تبدیل می‌کند.

3. سازگاری با انواع خاک: آفتابگردان حساسیت کمی به بافت خاک دارد و در خاک‌های مختلف از شنی تا رسی به خوبی رشد می‌کند. این ویژگی به کشاورزان امکان می‌دهد در انواع مختلف خاک‌ها آفتابگردان کشت کنند.

4. سازگاری با شرایط اقلیمی: آفتابگردان در اغلب مناطق معتدل به خوبی رشد کرده و سازگاری گسترده‌ای دارد. این گیاه می‌تواند در شرایط اقلیمی مختلف، از جمله دماهای بالا، به خوبی رشد کند.

5. عدم نیاز به ادوات خاص: کشت، داشت، و برداشت آفتابگردان به ادوات خاصی نیاز ندارد و از این نظر هزینه کمتری نسبت به برخی محصولات دیگر دارد.

6. خرید تضمینی و پایداری در بازار: محصول آفتابگردان دارای خرید تضمینی است و به همین دلیل مشکلات مربوط به نوسانات بازار برای کشاورزان کمتر خواهد بود.

7. سازگاری با تغییرات اقلیمی و تنش‌های خشکی: با توجه به شرایط حاضر از نظر تغییرات اقلیمی و تنش‌های خشکی، توسعه کشت آفتابگردان به عنوان یک گزینه مناسب جهت مقابله با این چالش‌ها و احیای زراعت در برخی مناطق ممکن است.

8. تأمین نیاز ملی به دانه‌های روغنی: با توجه به نیاز مبرم کشور به افزایش تولید دانه‌های روغنی، آفتابگردان به عنوان یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود.

با توجه به این نکات، زراعت آفتابگردان می‌تواند یک گزینه اقتصادی و پایدار برای کشاورزان باشد.

نکات پایانی برای کشت و زراعت گیاه آفتابگردان:

1. برای زراعت آفتابگردان، زمینی با سطح مسطح، شیبی ملایم و قابل نفوذ با عمق 50 تا 75 سانتیمتر مناسب است. شخم عمیق پائیزی برای زیرخاک کردن باقایاي محصول قبلی، بهره‌گیری از یخ آب زمستانی برای نابودی بیماری‌ها و لارو آفات، و ذخیره آب در خاک برای کشت بهاره توصیه می‌شود. افزودن 20 تا 30 تن کود حیوانی قبل از شخم پائیزی، خرد کردن کلوخها با دیسک در اواخر یا اوایل بهار، و تسطیح زمین اقدامات لازم برای تهیه بستر آفتابگردان است. در صورت نیاز، تهیه بستر کشت تابستانه نیز باید در اولین فرصت انجام شود. قبل از اجرای عملیات دیسک، کودهای شیمیایی مورد نیاز برای توزیع قبل از کاشت، مانند بخشی از کود ازته، کود فسفره و پتاسه، و همچنین علف‌کشهای قبل از کاشت، مانند ترفلان، باید توزیع و به طور فوری با خاک مخلوط شوند. تمام عملیات باید به نحوی طراحی شود که تعداد دیسک‌ها و تردد ماشین‌آلات به حداقل ممکن برسد.

2. برای دستیابی به استقرار مناسب گیاهچه در خاک، از روش کاشت خطی آفتابگردان استفاده کنید. این روش، عملیات‌های وجین‌زنی، سله‌شکنی، کولتیواتور زنی با وسایل مکانیزه را ساده و آسان می‌کند. آفتابگردان را می‌توان با انواع ردیف‌کارها و وجین‌های کاشت نمود. تنظیم ردیف‌کارها برای دستیابی به تراکم، عمق و آرایش مناسب کاشت ضروری است. خطوط بذرکاری باید مستقیم باشند تا عملیات‌های بعدی، به ویژه کولتیواتور زنی، آسان باشد.

3. عمق کاشت بذر بسته به بافت خاک از 3 تا 5 سانتیمتر تغییر می‌یابد. در خاک‌های سنگین و در دماهای بالا، به خصوص در شرایط کشت دوم آفتابگردان، نیاز به توجه بیشتر به عمق کاشت وجود دارد. در صورت مواجهه با شوری آب یا خاک، بهتر است کشت در دو طرف پشتهای عریض و در داغاب انجام شود تا گیاهچه‌ها در معرض شوری زیاد قرار نگیرند.

4. تراکم کاشت مناسب برای آفتابگردان، به ویژه برای هیبریدهای جدید زودرس با ارتفاع کم و بوته‌های کوچکتر نسبت به ارقام آزادگرده‌افشان، حدود 12 بوته در مترمربع است. این تراکم با در نظر گرفتن پشته‌های حدود 75 سانتیمتری، فاصله ردیف حدود 10 تا 12 سانتیمتر را نیاز دارد. میزان بذر مصرفی با توجه به تراکم مورد نظر و وزن صد دانه رقم مورد استفاده متفاوت است و باید با در نظر گرفتن شرایط، محاسبه و مورد استفاده قرار گیرد. به طور معمول، حدود 8 کیلوگرم بذر در هکتار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

5. زمان کاشت آفتابگردان می‌تواند در تاریخ‌های مختلف صورت گیرد؛ زیرا فصل رشد آن معمولاً بلندتر از نیازهای گیاه است. حداقل حرارت موردنیاز برای جوانه‌زدن بذر آفتابگردان در خاک، حدود 8 تا 10 درجه سانتیگراد است، که این حرارت‌ها با رسیدن میانگین شبانه‌روزی حرارت هوا به 10 تا 15 درجه سانتیگراد (بسته به عوامل اقلیم و خاک) تأمین می‌شود. انتخاب تاریخ مناسب برای کاشت آفتابگردان نیاز به در نظر گرفتن عواملی نظیر طول فصل رشد، نوع رقم، زمان سرمای اولیه پائیز، تعامل با دوره گرد هافشانی، فعالیت حشرات، فرار دوره گرده افشانی، و شرایط گرمای تابستان دارد.

6. زمان کاشت آفتابگردان را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: کاشت اول که در بهار و با بهبود شرایط جوی شروع می‌شود و کاشت دوم که معمولاً پس از قطع آبیاری یا برداشت غلات آغاز می‌شود. کشت آفتابگردان روغنی در استان اصفهان عمدتاً به عنوان یک کشت بین‌زراعی تابستانه محسوب می‌شود، به این معنی که کشاورزان پس از برداشت غلات پائیزی یا قطع آبیاری، به این کشت مشغول می‌شوند. در کاشت اول یا بهاره نیمه دوم اردیبهشت زمان مناسبی است و پس از آن تا اواخر تیر می‌توان آفتابگردان را کاشت. در مواقع تأخیر، بهتر است از هیبریدهای زودرس استفاده شود.

7. برای موفقیت در زراعت آفتابگردان، انتخاب بذر مناسب بسیار حیاتی است و باید با هدف‌ها و منطقه مورد نظر هماهنگ شود. بهترین راهکار این است که با کارشناسان مناطق و انواع مختلف بذور گفتگو کرده و از بذور گواهی‌شده استفاده کنید. همچنین، از تنوع ارقام استفاده کنید؛ ارقام آزادگردهای قدیمی مانند رکورد، زاریا، پروگرس و آرماویرسکی، هیبریدهای وارداتی مثل هایسان 33، آلستار، یوروفلور، و... و هیبریدهای داخلی نظیر آذرگل، فرخ، برزگر، قاسم، شمس و غیره، همگی انتخاب‌های موثری با توجه به خصوصیات مختلف گیاه می‌باشند.

8. آفتابگردان حدود 6000 مترمکعب آب را برای رشد و توسعه خود نیاز دارد. مهمترین دوره تأمین آب کافی برای گیاه دوره گلدهی و گرده‌افشانی است. این گیاه در مراحل رشد و پس از گلدهی به خشکی تحمل نسبتی دارد. برای حصول به عملکرد بالا در همه مراحل، آب کافی باید در دسترس گیاه باشد، اما در شرایط کم‌آبی، می‌توان میزان آب را در مراحل غنچه‌دهی، اوایل گلدهی و پرشدن دانه کاهش داد.

9. در مراحل اولیه رشد، آفتابگردان در رقابت با علف‌های هرز ضعیف است، اما حدود یک ماه بعد از جوانه‌زنی، با سرعت رشد بالا به خوبی با علف‌های هرز رقابت می‌کند. با استفاده از بذور گواهی‌شده، عدم استفاده از کود دامی نپوسیده، مبارزه با علف‌های هرز در کشت‌های قبل از یا در زمان آیش، و سایر روش‌های بهداشت مزرعه، از شیوع علف‌های هرز پیشگیری می‌کند. همچنین، استفاده از روش‌های کنترل مکانیکی، زراعی و شیمیایی برای کنترل علف‌های هرز امکان‌پذیر است.

10. خسارت‌های پرندگان در مزارع با مساحت کم ممکن است مهم باشد، اما در مزارع وسیع، درصد خسارت بسیار پایین‌تر خواهد بود. برای جلوگیری از خسارت پرندگان، می‌توانید در کشت‌های چندگانه، عدم کشت در نزدیکی باغات و مناطقی که درختان فراوان دارد، و استفاده از وسایلی مانند تولید صداها و غیره برای کاهش خسارت پرندگان به کار گیرید.

11. برداشت آفتابگردان اغلب با استفاده از کمباین انجام می‌شود. استفاده از هد مخصوص آفتابگردان از اتلاف محصول به طور قابل توجهی جلوگیری می‌کند. در صورت عدم دسترسی به هد مخصوص، می‌توان از هد غلات با تنظیم مناسب کمباین برای برداشت آفتابگردان استفاده کرد.