برحسب تعریف هر ماده ای که در مولکول های خود دارای کربن باشد و از موجود زنده منشأ گرفته باشد، ماده آلی می گویند. مواد آلي به عنوان مواد متصل كننده ذرات خاك و تش يكل خاكدانه ها عمل میک نند و هرچه مقدار آن بيشتر باشد، بهتر است.

اهمیت ماده آلی در زراعت

برحسب تعریف هر ماده ای که در مولکول های خود دارای کربن باشد و از موجود زنده منشأ گرفته باشد، ماده آلی می گویند. مواد آلي به عنوان مواد متصل كننده ذرات خاك و تش يكل خاكدانه ها عمل میک نند و هرچه مقدار آن بيشتر باشد، بهتر است. در خا كهاي با مواد آلي زیاد خاكدانه ها پایدارتر بوده و در مقابل فشردگي و تنش وارده به خاك مقاومت بيشتري میک نند. برخی از محصولات مانند سيب زميني، ذرت علوفه اي و غلات دانه ريز، پس از برداشت، بقایای کمی از خود برجای می گذارند و درنتیجه ماده آلی کمی به خاك اضافه می نمایند.كشاورزاني كه كاه وكلش محصول را در مزرعه نگه می دارند، افزون بر بالا بردن موادآلی خاک، کمک زیادی در تأمین مواد غذایی گیاه و تقویت خاک می نمایند.

مواد آلی وقتی وارد خاک می شوند، دو مسیر را طی میکنند. به عبارت دیگر دو سرنوشت مختلف دارند:

1- ممکن است کاملاً تجزیه شوند. در این صورت به عناصر اولیه سازنده خود تبدیل می شوند. بنابراین می توانند بخشی از نیاز غذایی گیاهان را تأمین کنند. اگر مقدار مواد آلی زیاد باشد، بیشتر نیازهای غذایی گیاهان به همین ترتیب تأمین می گردد.

2-بخشی از مواد آلی وارد شده به خاک، به صورت ناقص تجزیه می شوند. این مواد به ذرات ریز و سیاه رنگی با ترکیبات شیمیایی پیچیده به نام هوموس تبدیل می شوند. هوموس در خاک نقش فوق العاده ای دارد. عناصر غذایی را در سطح خاک نگه داشته و به تدریج وارد محلول خاک می نماید هوموس همانند کلوئیدهای رس، باعث به هم چسبیدن ذرات خاک، تشکیل و پایداری خاکدانه ها می شود.

اگر کشاورزان به اهمیت مواد آلی پی می بردند، حاضر نمی شدند خرده کاه ها را بسوزانند. مواد آلی ضمن اصلاح و پایداری ساختمان خاک، شرایط رطوبتی، حرارتی و تهویه ای خاک را هم اصلاح میک​نند.

هر چقدر ماده آلی خاک بیشتر باشد، به همان نسبت حاصلخیزی خاک هم بیشتر خواهد شد. متأسفانه مقدار ماده آلی در بیشتر خاک های کشورمان بسیار کم و اغلب زیر 0.5 درصد است. در حالیکه خاک های خوب با رعایت اصول کشاورزی پایدار، دارای بیش از 3 درصد ماده آلی می باشند.

فرایند تشکیل هوموس، نقش هوموس

انواع خاک ها بر حسب درصد مواد آلی

اضافه کردن کود آلی به خاک

کودهای آلی به طور کلی به دو گروه حیوانی و گیاهی تقسیم می شوند. کودهای حیوانی در کشور ما عمدتا شامل کود گاوی، کود گوسفندی و کود مرغی میباشد که پس از فرآوری قابل مصرف در مزارع و باغ ها میشوند. هر چند فضولات تمام جانوران ارزش کودی را دارند اما در کشور ما مقدار مصرف آنها محدود می باشد.

کودمرغی، کودگاوی و گوسفندی

کاشت برخی از گیاهان و زیر خاک کردن آنها در زمان مناسب (کودسبز) بقایای محصول قبلی، خاک برگها، کمپوست شهری (زباله فرآوری شده)، ورمی کمپوست و... نمونه هایی از کودهای آلی می باشد.

کمپوست شهری، کوکوپیت، پیت

اضافه کردن کود دامی به خاک مزرعه

ابزار، وسایل و مواد مورد نیاز: تراکتور، کودپاش کود دامی، تریلر، بیل، لباس مناسب کار، تجهیزات ایمنی فردی، کود دامی عمل آوری شده

بخش اول - اضافه کردن کود دامی با استفاده کودپاش کود دامی

مراحل انجام کار:

1. آماده به کار شوید ( پوشیدن لباس مناسب کار، همراه داشتن تجهیزات ایمنی، سازمان دهی کار گروه و...).

2. به محل نگهداری ماشین های کشاورزی وارد شوید.

3. تراکتور را تحویل گرفته و آماده به کار نمایید (بررسی، تأمین مواد و رفع معایب احتمالی).

4. کودپاش کود دامی را به تراکتور متصل کنید

5. سلامت ساختمان و درستی عملکرد کودپاش کود دامی را بررسی کنید (لاستیکها، بدنه، اتصالات، سیستم انتقال نیرو، اتصال و راه اندازی محور تواندهی)

 6. تراکتور و دنباله بند را به محل ذخیره کود دامی فراوری شده، هدایت کنید. (تأکید می شود که کلیه مسیرهای خارج از مزرعه توسط راننده تراکتور با گواهینامه معتبر انجام می شود.)

7. کود دامی را به صورت گروهی به داخل کودپاش کود دامی بریزید. چنانچه واحد آموزشی دارای لودر یا تراکتور بابیل مکانیکی بود می توانید با هماهنگی قبلی از این وسیله استفاده کنید.

کودپاش کود دامی

توجه : در موقع بارگیری کود دامی در مخزن کودپاش پشت تراکتور موارد زیر را رعایت کنید:
حتماً از ماسک دهانی و دستکش استفاده کنید.
به فاصله ایمنی از یکدیگر قرار بگیرید.
اگر بارگیری از دو سوی مخزن صورت می گیرد، مراقب افراد مقابل باشید.

8.پس از پر کردن مخزن، سطح آن را با ضربات پشت بیل محکم و پایدار کنید.
9. تراکتور حامل کودپاش دامی پر از کود، به محل مزرعه هدایت شود.
10.  قبل از شروع کار، نوبت بندی افراد گروه و گستره فعالیت هر یک را توافق کنید.
11.  شروع به کودپاشی کنید.

پاشیدن کود دامی با کودپاش کود دامی

12. پس از مختصری پیشروی، بايستید و تنظیمات را بررسی کنید:
عرض پاشش را اندازه گیری کنید و براساس آن مسیر برگشت خود را مشخص کنید.
مقدار پاشش را اندازه گیری کنید و براساس آن سرعت حرکت خود را تنظیم کنید.
پاششی مناسب است که لایه ای به ضخامت 7 6 میلی متر در سطح خاک به طور یکنواخت ایجاد نماید.

اگر وزن مخصوص کود دامی پوسیده را حدود 0.6 0 گرم برسانتی متر مکعب در نظر بگیریم، ضخامتی به قطر 6-7 میلیمتر در سطح خاک معادل چند کیلوگرم در متر مربع یا چند تن کود دامی در سطح هکتار میباشد.
13. متناسب با تنظیمات ادامه دهید.

دقت کنید بین ردیف های رفت و برگشت همپوشانی مطلوب ایجاد گردد.

14. با تمام شدن کود مخزن، عملیات بارگیری و انتقال کود را تکرار کنید.

توجه کنید:
در همه حال به اصول اخلاقی مقید بوده و نکات ایمنی و بهداشتی را به دقت بکار ببندید.
هرگز سوار کودپاش کود دامی نشوید.

15. در پایان کار:
مقدار و کیفیت عملیات خود را به تأیید هنرآموز برسانید. بدون تأیید هنرآموز، کار پایان یافته تلقی نمیشود.
ابزار، وسایل و ماشین ها را تمیز و مرتب تحویل دهید.
به پاکسازی محیط زیست خود اقدام کنید. هیچ پسماندی در مزرعه باقی نمانده باشد.
نظافت و بهداشت فردی را انجام دهید.
گزارش عملیات را کامل نموده و انتقادات و پیشنهادات خود را ثبت کنید.

بخش دوم - اضافه کردن کود دامی به خاک مزرعه با تریلر پشت تراکتوری

مراحل انجام کار:

مراحل انجام کار:
1. مراحل 9-1 را همانند روش بخش اول انجام دهید. بدیهی است که در این مرحله به جای کودپاش کود دامی، تریلر پشت تراکتور خواهد بود.
2. چنانچه تریلر دارای حفاظی در دو طرف و جلو به بلندای حداقل یک متر باشد، 2 نفر سوار تریلر شوند. همزمان با پیشروی تراکتور این دو نفر با بیل عملیات برداشت کود و پاشیدن آن به سطح زمین را انجام دهند.
دقت کنید: با مختصری پیشروی، بايستید تنظیمات را بررسی کنید. هدف آن است که لایه ای به ضخامت 7-6 میلی متر کود دامی در سطح زمین قرار گیرد. متناسب با این هدف سرعت پیشروی و همچنین سرعت کار افراد تنظیم گردد.
3. اگر تریلر فاقد حفاظ بود، کود داخل مخزن را در یک یا چند نقطه (برحسب مخزن تریلر) تخلیه نمایید.
4. به همین ترتیب تخلیه و بارگیری را در تمام سطح زمین گروه انجام دهید.
5. اقدام به پخش کودهای انباشته شده در سطح مزرعه نمایید.

توجه کنید هنگام وزش باد، کار را متوقف کنید. در هر حال مراقب خود و سایر افراد باشید.

6. در پایان کار:
کمیت و کیفیت کار خود را بررسی فرمایید.
ابزار و وسایل خود را تمیز کرده تحویل دهید.
به پاکسازی محیط زيست بپردازید.
نظافت و بهداشت فردی را رعایت نمایید.
گزارش عملیات را کامل کنید.

عمل آوری کود دامی:

چنانچه گفته شد، فضولات دامی زمانی قابل استفاده می شوند که، عمل آوری شده و به اصطلاح پوسیده شده باشند. مصرف کود تازه در زمین نه تنها مفید نیست بلکه مضر هم می باشد. زیرا ضمن افزایش عوامل زیان آور مانند علفهای هرز و برخی از انگل ها، هزینه تولید را بالا می برد. برای عمل آوری کود دامی به ترتیب زیر اقدام کنید:

ابزار، وسایل و مواد مورد نیاز: کود دامی تازه، لباس مناسب کار، تجهیزات ایمنی و بهداشت فردی، بیل، فرغون، شیلنگ، آب معمولی، چکمه پلاستیکی، متر، شمشه، تراز، نخ بنایی، نایلون گلخانه (از انواع معمولی )

مراحل انجام کار:
1. آماده به کار شوید.
2. محلی را برای فرآوری کود دامی در نظر بگیرید.
توجه: برای تعیین محل فرآوری کود دامی به موارد زیر توجه کنید:
1-2. محل نسبتاً هموار یا دارای شیب بسیار ملایم باشد.
2-2. از جوی آب و سایر منابع آبی و محل های مسکونی فاصله داشته باشد.
2-3. به محل تولید(دامداری) یا به محل مصرف، مزرعه نزدیک باشد.
2-4. شکل زمین بهتر است مستطیل باشد. اما زمین های مربع و دایره ای شکل هم قابل قبول است.
2-5. مساحت محل عمل آوری کود دامی حدود یک هزارم مساحت زمین زراعی مورد کودپاشی سالانه باشد.
2-6. مساحت کودپاشی سالانه را یک چهارم مساحت کل اراضی خود در نظر بگیرید. به ترتیبی که بتوانید هر 4 سال یک بار کودپاشی تمام قطعات را تکرار نمایید.

اگر میزان مصرف کود دامی 40 تن در هکتار، وزن مخصوص کود دامی تازه 800 کیلوگرم بر متر مکعب و ارتفاع انباشت کود 2 متر در نظر گرفته شود، مساحت زمین مورد نیاز برای عمل آوری کود را تعیین کنید.

3. محل فرآوری را آماده نمایید.
3-1. کف زمین را تا حد ممکن صاف کنید.
3-2. شیب کف را به صورت ملایم )حدود 1 درصد( از مرکز به اطراف یا از یک سوی به سوی، ایجاد نمایید.
3 3 کف زمین را تا حد ممکن غیر قابل نفوذ نمایید.
3-4. در انتهای شیب، جوی باریکی به نام جوی زهکش ایجاد کنید.
3-5. به فاصله 2-1 متری از انتهای جوی زهکشی، چاهکی به عمق و قطر 80- 70 سانتی متر ایجاد کنید. چاهک باید کاملاً غیرقابل نفوذ باشد. مثلاً می توانید یک بشکه پلاستیکی را برای جمع آوری شیرابه (زه آب) کود انباشتی در آن جاسازی کنید. بین انتهای جوی زهکشی و چاهک شیرابه با شیب مناسب، لوله گذاری کنید.

می توان محل عمل آوری کود دامی را با مصالح ساختمانی به طور ثابت ایجاد نمود. در این روش سه ضلع از محل را به ارتفاع حدود 2متر دیوارکشی و کف آن را کاملاً ایزوله می نمایند. سیستم هدایت و جمع آوری زباله را در کف آن، تعبیه میک​نند. معمولاً این محل را دو قسمتی می سازند. قسمتی برای طی مراحل فرآوری و قسمت دیگر برای ذخیره سازی در طول مدت فرآوری قسمت اول در نظر می گیرند.

4. کود تازه دامی را در محل آماده شده به ترتیب زیر انباشته نمایید.

در زمان اجرای این عملیات علاوه بر دستکش پلاستیکی و ماسک دهانی، پوشیدن چکمه ساق بلند پلاستیکی ضروری است.

4-1. با فرغون یا هر وسیله مناسب دیگر کود دامی تازه را روی سطح ریخته و گسترده کنید.
4-2.  چنانچه کود به هردلیلی خشک بود، با افشانه كردن یا پاشیدن آب آن را مرطوب کنید و اگر خیلی آبکی بود با افزودن مواد خشک گیاهی (کاه و کلش)، آن را متعادل کنید.
4-3. وقتی ضخامت لایه کودی به حدود 30 سانتی متر رسید، با غلتک یا جسم سنگینی مانند غلتاندن بشکه پر از آب، فشرده کنید. در صورت نداشتن هیچ نوع وسیله، آن را لگدکوب کنید.
4-4. عملیات انباشته سازی، مرطوب کردن و فشردن را تا کامل شدن ظرفیت محل ادامه دهید.
4-5. چنانچه قبل از کامل شدن ظرفیت محل، کود تازه تمام شد، با کشیدن نایلونی روی توده و مهار کردن آن، کار را متوقف کنید.
4-6. با فراهم شدن کود تازه، ضمن برداشتن نایلون از روی توده، عملیات انباشته سازی، مرطوب کردن و فشرده کردن را ادامه دهید.

توجه کنید که این ترتیب، دمای درون توده افزایش یافته و تمام انگل ها و اغلب بذرهای علف های هرز و عوامل زیان آور اعم از آفات و بیماریها را از بین می برد.
مصرف آب در حد مرطوب کردن باشد. از خیس کردن توده جداً بپرهیزید.
پرکردن ظرفیت محل ممکن است در یک یا چند نوبت انجام شود. بهتر است طول مدت انباشته سازی بیش از 2 ماه نباشد.

4-7. با کامل شدن ظرفیت تاحد ممکن توده را فشرده کنید. اطراف توده را با ضربات پشت بیل محکم کرده و شکل گنبدی به آن بدهید.
4-8. یک لایه چند سانتی متری خاک نرم روی توده بریزید و توده را کاملاً بپوشانید. برای پایداری این لایه می توانید با افشانه كردن آب، آن را مرطوب کنید.
4-9. نایلون را روی توده بگسترانید. روی نایلون و اطراف آن را با خاک نرم یا قرار دادن لاستیک فرسوده اتومبیل، کاملاً مهار کنید. به ترتیبی عمل کنید که باد غالب منطقه نتواند پوشش نایلونی را حرکت و جابجا کند.
4-10. در اطراف توده پشته ای ایجاد کنید به ترتیبی که هیچ آب باران و برفی نتواند وارد توده شود.

مدیریت فرایند عمل آوری کود دامی

ابزار و وسایل مورد نیاز: بیل، چهار شاخ، لباس مناسب کار، چکمه پلاستیکی، تجهیزات ایمنی و بهداشت فردی، دماسنج خاک
مراحل انجام کار:
1. آماده به کار شوید.

2. حدود 2 ماه پس از انباشته سازی، به محل توده وارد شوید.

3. پوشش های روی توده را به طور منظم کنار بزنید. مراقب باشید نایلون پاره نشود.

4. با فرو کردن یک دماسنج خاک در داخل توده، دمای حداقل 5 نقطه از توده را اندازه گیری کنید. دماها را در دفترچه یادداشت کنید.

5. از یک سمت شروع کنید به برگرداندن توده، یعنی 2 نفر هر یک در یک سوی توده مقابل هم قرار گیرند و توده را به وسیله بیل یا چهار شاخ، کاملاً برگردانید.

دقت کنید که تمام توده از پایین تا بالا و از ابتدا تا انتها برگردانده شود. در ضمن کار حتماً از چکمه پلاستیکی، ماسک دهانی، دستکش پلاستیکی استفاده کنید.

6. به نوبت کار را انجام دهید تا همه افراد به نسبت تقریباً مساوی فعالیت کرده باشند.

7. وقتی تمام توده از محل اولیه جابجا شد، مجدداً توده را به محل قبلی خود برگردانید. در این مرحله، عملیات انباشت تدریجی، مرطوب کردن و فشرده سازی را همانند نوبت اول انجام دهید.

8. با پایان یافتن عملیات انباشته سازی، فرم دهی توده، محکم ساختن اطراف و پوشش دادن را همانند نوبت اول انجام دهید و اطراف آن توده را ساماندهی کنید.

9. این عملیات را حداقل 2 بار دیگر تکرار کنید تا کود فراوری شده، به دست آید.

10.  در پایان کار:
کمیت و کیفیت کار خود را به تأیید هنرآموز برسانید.
ابزار و وسایل خود را تمیز کرده تحویل دهید.
به پاکسازی محیط زيست بپردازید.
نظافت و بهداشت فردی را رعایت نمایید.
گزارش عملیات را کامل کنید.